74 yıl önce bugün, Kürdistan Demokrat Parti Genel Sekreteri ve Mahabad Kürdistan Cumhuriyeti’nin kurucusu Qazi Mihemed Mahabad Kürdistan Cumhuriyeti’nin kuruluşunu ilan etti.
Dört parça Kürdistan’daki Kürt halkı ve siyasi partileri 22 Ocağı, Kürdistan Cumhuriyeti’nin kuruluşunun ilan edilmiş olması ve Kürdistan bayrağının Mahabad gönlerinde dalgalanmaya başlamasından dolayı saygıyla anmakta ve bu günü tarihi bir gün olarak görmekte.
Bağımsızlığın ilanı
22 Ocak 1946 günü Mahabad’ın Çarçıra Meydanında gerçekleştirilen bir miting ile Qazi Mihemed Mahabad Kürdistan Cumhuriyetini ilan etti. Cumhuriyetin sınırları başkent Mahabad ile beraber 7 ili kapsıyordu. 13 bakandan oluşan hükümet ve 30 parlamenterden oluşan parlamentonun yanı sıra devletin başkanı olarak Qazi Mihemed seçildi.
Kürt ulusal bayrağı milli bayrak olarak belirlenip Parlamento binasına asıldı ve Kürd şair Dildar’ın 1938’de Bağdat’ta hapisteyken yazdığı ‘Ey Reqib’ şiiri bestelenerek ulusal marş ilan edildi.
Öte yandan 1945’te dönemin Sovyet lideri Stalin’in desteği ile Tebriz’de Azeriler özerkliklerini ilan etmişlerdi.
Kurumlaşma
Güney Kürdistan’daki Kürt lider Mustafa Barzani 3 bin Peşmerge ile Mahabad’a varmıştı. Yüzbaşı Kak Selaheddin gibi Sovyet Birliği Kızılordu’sundaki subaylar Kürdistan askeri güçlerinin düzenli bir ordu kurmaları için Mahabad’a geldi.
Sovyetler Birliğinden gönderilen matbaa ile günlük basılan ‘Kürdistan’ gazetesi Kürt bölgesinde elden ele dolaşıyordu. Aylık Hawar ve Agir dergileri ve kadınların çıkardığı Helale dergisi de yayına başlamıştı.
Kürtçe eğitim dili oldu ve ilköğretim zorunlu hale getirildi. Yetişkinler için akşam kursları kuruldu. Kadınların toplumsal yaşama katılımı arttırılarak sosyal kurumlarda görev almaları sağlandı. Dünya klasikleri Kürtçe basıldı.
Kürt Halk Ozanları Enstitüsü kuruldu. Tebrize öğrenci yollanarak eğitim görmeleri sağlandı.
Yıkılış
Yerel feodaller, Kürdistan Cumhuriyeti’nin bu ilerlemelerine karşı çıkarak otoritelerini yitirme çekincesi ile zararlı bir muhalefete başladı. Diğer yandan da müttefik arayışındaydılar. İran Merkezi hükümeti 1946 yılının sonlarına doğru İngilizlerin Basra’ya yığınak yapmaya başlaması, güneydeki Kürtleri kışkırtmaya başlaması ve Şah’ı desteklemesi ile Cumhuriyet gerilemeye başladı. Bu ortamda Mahabad’daki aşiretleri denetime atadığı temsilciler dahi İngiliz propagandasından etkilenerek Şah ile temasa geçtiler.
Şahın elini güçlendiren bu gelişmeler üzerine ABD’nin İran Büyükelçisi Şaha açık destek verip kurulan devletlere ve Sovyetler Birliği’ne karşı savunmada askeri ve siyasi destek vereceğini, Ortadoğu’da gerekirse ‘kurşun sıkmaktan’ sakınmayacağını dile getirdi.
İngiltere ve ABD, İran’ın Birleşmiş Milletler’e (BM) sınırları ihlal edildiği gerekçesi ile başvurmasını destekledi. Artık BM de devredeydi. Sınırlarında kurulan devletlere müdahaleyi gündeme getiren İran hükümetine, Sovyet temsilcinin karşı çıkması üzerine ABD bunun İran hükümetinin hakkı olduğunu dile getirerek tekrar dahil oldu. Bu baskılardan dolayı Sovyetlerin de Mayıs 1946’da İran’dan çekilmesi ile Moskova ve Mahabad arasında yapılan anlaşmalar da hükümsüz kaldı.
Sovyetler çekilir çekilmez İran Şahlığı, önce Azerbaycan’a saldırıp hükümeti düşürdü ve yöneticileri öldürdü. İran Şahı daha sonra tüm aşiretlerin neredeyse yalnız bıraktığı Qazi Mihemed liderliğindeki Kürdistan Cumhuriyetinin başkenti Mahabad’a yüneldi. Aşiretlerin öncülüğünde işgale gelen İran ordusu ile aşiretlerin niyetinin şehri talan etmek olduğunu bilen Qazi Mihemed, aşiretlerin döndürülmesi karşılığında kendisinin teslim olacağını belirtti. Aşiretlerin geri gönderilmesi ve Qazi’nin teslim olması ile İran, 17 Ocak 1946’da Mahabad’ı işgal etti. Qazi Mihemed ve 15’e yakın Cumhuriyet yöneticisi 30 Mart 1947’de Şah rejimi tarafından idam edildi. Mustafa Barzani bir süre direndikten sonra kaçmak zorunda kaldı ve Sovyetlere sığınarak 11 yıl Sovyetler Birliği’nde kaldı.
Mahabad Kürdistan Cumhuriyeti’nin tarihi önemi
Ömrü 11 aydan daha kısa olmasına karşın Kürdistan Cumhuriyeti’nin Kürdistan ve Kürt tarihinde bıraktığı iz çok büyük oldu. Kürtler açısından, kısa ömrüne rağmen Kürdistan’ın siyasi ve kültürel mücadele tarihi incelenirken en önemli uğraklardan biri olarak 74 yıl önce Kurulan Mahabad Cumhuriyeti etkisini her yünüyle göstermiştir. Kürt ulusal bilincinin filizlenmesi, Kürt birliğinin fazilet olduğunun anlaşılması ve Kürt ulusal kurtuluş mücadelesinin yol ve yönteminin nasıl olması ve nasıl olmaması gerektiği gibi hayati meselelerde Kürtlere tarihi bir rehberlik yapmış bir tarihi hakikattir Mahabad Cumhuriyeti.
Aynı zamanda Mahabad Kürdistan Cumhuriyeti, Kürt ulusunun coğrafyası, toplumsal yapısı ve demokrasiye yatkınlığı ile dünyaya bağımsızlığını ve özgürlüğünü hak ettiği gerçeğini de göstermiştir.
