دکتۆر کاوە مەحمود*
مێژووی سیاسەتی گۆڕانکاری دیموگرافی دژ بە گەلی کوردستان بۆ زیاتر لە سەدەیەک دەگەڕێتەوە. ئەم سیاسەتە تەنها لە بەشیکی کوردستان ئەنجام نەدراوە، بەڵکو ئەگەر بە قوڵی بڕوانینە ئەم بابەتە، خودی دابەشکردنی کوردستان دوای یەکەمین شەڕی جیهانیدا بەرچاوترین دەستپێکی ئەم سیاسەتەیە. بەپێی رێکەوتننامەی سایکس بیکو کوردستانی ژێردەستی ئیمپراتوری عوسمانی بەسەر عێراق و تورکیا و سوریا دابەش کرا، و دەوڵەتی نەتەوەیی عەرەب لە عێراق و شام و حیجاز دا درووست کرا، و دوو بەشی کوردستان بە سوریا و عێراق لکێنرا، و بەکردەیی کار بۆ نەهێشتنی شوناسی نیشتمانی لەم دوو بەشەی خاکی کوردستان کرا.
دەستەواژەی کوردستانی باشوور کە مسز بیل نوێنەری ئینگلیزی داگیرکەر لە کتێبی (تاریخ العراق القریب) بە کاری هێناوە، لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق بوو بە شمال العراق و پاشان لە سەردەمی بەعسدا هاوکات لە گەڵ ئەنفال و کیمیابارن و جینۆساید بوو بە "شمالنا الحبیب".
سایکس بیکو سەرەتا و بناغەیەکی پراکتیکی بۆ سڕینەوەی شوناسی نیشتمانی کوردستانی بوو، و هەر ئەمەش زەمینەی بۆ گۆڕانکارییە دیموگرافییە جۆراجۆرەکان خۆش کرد. گۆڕانکاری دیموگرافی بە گۆڕینی ناو و دەستکاری دابەشبوونی ئیداری لە ناوچە کوردستانییەکان دەستی پێکردوە. هەرچەندە لە نەخشەی جوگرافی و کتێبە مێژووییەکان ناوی کوردستان دیارە و باس کراوە، بەڵام حکومەتی شاهنشای ئێران بەشێک لە شارە دێرینەکانی کوردستانی رۆژهەڵاتی خستە سەر ئازەربەیجان بە ناوی ئازەربەیجانی غەرب، و تەنها شاری سننەی بە ئوستانی کوردستانی ناونا، و بەم جۆرەش قەوارەی کوردستانی رۆژهەڵاتی بە شیوەیەکی ئیداری بچووک کردەوە.
لە کوردستانی رۆژئاوا بە بەردەوامی هۆزی عەرەب لە رۆژهەڵاتی فوراتدا بە مەبەستی گۆڕانکاری دیموگرافی نیشتەجێکران، و ناوی عروبەیی بۆ چەندین شار و شارۆچکە داڕێژران، و کۆبانی بوو بە "عین العرب". بە درێژایی بوونی دەوڵەتی عەرەبی سوریا کورد لەم دەوڵەتەدا هاوڵاتیی نەبووە، و ووشەی کوردستانیش لە فەرهەنگی سوریای عوروبەدا نەبووە.
لە باکور کاتێک کوردانی دێرسیم لە ساڵی ١٩٣٦ى بە سەرۆکایەتی سەید رەزا داکۆکییان لە بوونی نەتەوەیی و کەلتوری خۆیانیان دەکرد، حکومەتی تورکیا یاسای تواندنەوەی کوردەکانی پەسەند کرد، و لە حوزەیرانی ١٩٣٦ى دەسەڵاتدارانی تورکیا سەبارەت بە کوردانی زازای دێرسیم بریاری کۆتایی سڕینەوەی ئەم پێکهاتەیەی دا بوو، و لە سڕینەوەی ناوەوە دەستیان پێکرد. ئەوە بوو ناوی یەکەی ئیداری دێرسیم کە هیمای خۆڕاگری و ڕاپەرین بوو لە لایەن دەسەڵاتدارانی تورکەوە لە نەخشەی جوگرافی تورکیادا کرا بە "تونجەلی"، و پانتاییەکەی ئێجگار بچووک کرایەوە.
شایانی باسە لە دووا هەڵبژاردنی شارەوانییەکانی تورکیا ٢٠١٩ کەسایەتییەکی کۆمۆنیست بە سەرۆک شارەوانی دێَرسیم هەڵبژێردرا. شاڵاوی گۆڕانکاری ناوی شوێنەکان بە مەبەستی سڕینەوەی کەلتور و مێژووی ڕەسەنی ناوچەکانی کوردستان بەردەوام بووە، و سەرجەم نەتەوەکانی کوردستانی گرتۆتەوە. بۆ نموونە شاری بەغدیدا لە دەشتی نینەوى کە ناوی ئەم شارە بە زمانی سریانییە، لەلایەن دەوڵەتی عوسمانییەوە کرا بە "قەرەقوش" کە دواتر ئەم شارە دوای گۆڕانکاری دیموگرافی لەلایەن حکومەتی بەعس و ناردنی عەرەب بۆ ئەم شارە "قەرەقوش" بوو بە "الحمدانیە".
گۆڕینی ناوە کوردییەکان بۆ ناوی عەرەبی لەو ناوچە کوردستانییانەی کە بە پێی دەستوری جێبەجێنەکراوی عێراق بە ناوچەکانی ماددەی ١٤٠ ناو دەبرێت، لەو کاتەوەی دەوڵەتی عێراق درووستکراوە و تا روخاندنی رژێمی بەعس بەردەوام بوو. ئەم گۆڕانکارییانە تەنانەت ناوی گەڕەکەکانی گرتبۆوە. دابەشکردنەوە ئیداری و لابردنی چەمچەمال و دۆز و کەلار کفری لە پارێزگای کەرکوک بە مەبەستی کەمکردنەوەی رێژەی کورد لەم پارێزگایە زنجیرەیەکی دیکەی سیاسەتی گۆڕانکاری دیموگرافی بوو. لە ناوەڕاستی ساڵانی حەفتاکاندا دەوڵەتی عێراق زەوی و قەرزی عەقاری، و دە هەزار دیناری عێراقی کە ئەو کات دەگەیشتە ٣٠ هەزار دۆلار بە عەرەبە هاوردەکانی بەخشی.
هاوکات لە گەڵ ئەمەشدا ناوی گوند و شارۆچکەکان گۆرانکاری بەسەردا دەهات و بەعەرەبی کران. زەوی کوردان زەوتکرا و گرێبەستی زەوی کشتوکاڵ تەنها بە کەسانی سەر بە هۆزە عەرەبەکان دەدرا. دوا بە دوای ئەم هەنگاوانەش لە شاری کەرکوکدا کورد لە وەزیفەی حکومەتدا دانەئەمزرا، و پەیتا پەیتا بە بیانوی جۆراجۆر لە چوارچێوەی نەخشەیەکی ئامادەکراو بە مەبەستی کەمکردنەوەی رێژەی کورد لە پارێزگای کەرکوک، هەزارەها خێزانی کوردی کەرکوک بۆ هەولیر و سلیمانی دەرکران. لە هەولێرشدا شارۆچکەی مەخمور خرایە سەر ئیدارەی پارێزگای موسل، لە کاتیدا بە شێوەیەکی مێژووی ئەم شارە سەر بە هەولێر بووە. لە دووا دەستوری عێراق کە لە ساڵی ٢٠٠٥دا بریار درا، ئاماژە بۆ ماددەی ١٤٠ سەبارەت بە ناوچە جیناکۆکەکان کراوە کە دەبوایە تا ساڵی ٢٠٠٧ ئەو ماددەیە جێبەجێ بکرایە.
هەرچەندە بەڵگەنامە مێژووییەکان کوردستانی بوونی ئەم ناوچانە دەسەلمێنن، لایەنی کوردستانی سەڕەڕای ئەو راستییە مێژوویانە بەم ماددەیە قایل بوو، بەڵام حکومەتی ناوەند جێبەجێی نەکردووە. لێرەدا پرسیارێکی گرنگ دێتە پێَشەوە ئەویش چارەنوسی ئەو ناوچانەیە لە کاتێکدا دوای ١٦ى ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ دیسانەوە تەعریب دەستیپێکردوە، و سەڕەڕای هەوڵدانی ئاساییکردنەوەی پەیوەندی هەرێمی کوردستان لە گەڵ حکومەتی فدڕاڵ، ئاسۆی جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠ لە عەقڵیەتی حوکمرانانی دەوڵەتی عێراق بەدی ناکرێت و کاریش کە بگاتە ئەم ماددە دەستورییە ئەوا دەوڵەتی عێراق و پارێزەرانی دەستور گویی خۆیانی لێ کەڕ دەکەن. نەتەوەی باڵادەست گۆرانکاری دیموگرافی بە حاڵەتێکی ئاسایی دەزانێت و بەعەرەبکردنی کەرکوک و خانقین و شنگال و ناوچە جێناکۆکەکانی دیکە بە هەمان گواستنەوەی خەڵکی نێوان شارەکانی باشوری عێراق دادەنێت، و پێی وا نییە کوردستان نیشتمانە.
* سکرتێرى کۆمیتەى ناوەندى حزبی شیوعى کوردستان ـ باشوورى کوردستان
