پرسى کەمە نەتەوەیی و ئایینەکانى ئێران، یەکێکە لەکێشە گەورە و کەڵەکەبووەکانى ئەو وڵاتە و، ئاڵۆزییەکانى ئەو پرسە بۆ پێش مێژووى کۆماری ئیسلامی ئێران دەگەرێتەوە، بە جۆرێک لە دواى ڕووخانی رژێمى شاه لە ساڵى 1979، دووبارە خواستى کەمە نەتەوە سەرکووتکراوەکان هاتەوە نێو گۆڕەپانى سیاسی تاران.
مێژووى سەرکووتکردن و پێشیڵکردنى مافى کەمە نەتەوەیی و ئایینەکان چەندین قۆناغی بەخۆیەوە بینیوە، بەتایبەت لەسەردەمی هەردوو شاى ئەو وڵاتە لەساڵانى 1925 تا 1979 و کاتێکیش رژێمى شاه رووخا، ئەم پڕۆسەى سەرکەووتکردنە دژى خواستە نەتەوەییەکانى ئێران بەردەوام بوو.
لەپاش شۆڕشى خومەینى تا ئێستا هیچ شتێک لە پرسى کەمە نەتەوەییەکان نەگۆڕدراوە، بەڵکو بە هەمان رێچکەى پێشوو درێژەى هەیە. ئێران خاوەنى شەش پێکهاتەى سەرەکییە گرنگترینیان "فارس، تورک، کورد، عەرەب، بەلوچ، تورکمان"ـن، هەروەها چەندین لق وەک لوور و بەختیارییش لە نێو ئەو گەلانەدا هەیە و، لە زۆربەى سنوورە جوگرافییەکان دابەش بوون. هەر یەکێک لەو نەتەوانەش خاوەنی کلتوور، زمان و دابونەریتى جیاوازن.
ناوى ئەو گەلانەش لەسەر ناوچەکانى خۆیان ڕەنگی داوەتەوە، بۆ نمونە هەرێمى ئازەبایجان پەناگەى تورکە ئازەرییەکانە، لەپاڵ ئەوانیش چەندین گەلى تورکمانى لێیە وەک تورکمان، قەشقائی و ئەفشار، جگە لەوانەش کوردەکان لە ناوچەکانى کوردستان و کرمانشاه و ئازەبایجان و بەشێک ئیلام نیشتەجێن. هەروەها بلووچ و عەرەبەکان کە لە بلووچستان و خوراسان و مەشهەد و ئەهواز نیشتەجێن.
تا ئێستا ئامارێکى فەرمیی گەلانى غەیرە فارس لەبەر دەست نییە، چونکە بە بۆچوونى دەسەڵاتدارانى تاران پێکهاتە نەتەوەییەکان هەڕەشەیەکى راستەقینەن بۆ دابەشکردنى وڵات، بۆیەش زۆربەى حکومەتەکان رێکارە ئەمنییەکانیان بەرامبەر چالاکیی ئەو نەتەوانە گرتۆتە بەر و سەرجەم پێکهاتە و نەتەوەییەکانى غەیرە فارس شاردووەتەوە.
دەسەڵاتدارانى تاران، تەنها بەوە نەوەستاونەوە کە ناسنامەى نەتەوەیی گەلانى وڵاتەکەى سەرکووت بکات، بەڵکو پرۆسەى دابەشکردنى زەوییەکانیشى ئەنجام داوە، بۆ نمونە شارێکى وەک مەهاباد و سەردەشتیان لە کوردستانەوە خستۆتە سەر هەرێمى ئازەربایجان، هەروەها لە هەرێمى سیستان و بلووچستانیشى بۆ سەر چەند ناوچەیەک دابەش کردووە.
گەورەترین پرۆسەى سەرکووتکردنى ناسنامەى نەتەوەیی گەلانى ئێران بە دەستى رەزا شاه پەهلەوی، لە رێگەى هێزە سەربازییەکانەوە دەستى پێ کرد و، زۆربەى حکومەتە ناوخۆییەکانى هەرێمەکانى ڕووخاند و، ناوی وڵاتەکەشى لە (وڵاتى فارس) گۆڕی بۆ ئێران. هەڵمەتەکانى شاه بە بێ دەنگی تێنەپەرین، بەڵکو لە ناوچەکانى عەرەبستان، ئازەبایجان و کوردستان و تەنانەت لە لورستانیش بەرەنگارییەکى توندی بەخۆیەوە بینی، بەڵام هەوڵەکانى بونیاتنانى دەوڵەتێکى نوێ لە نێو گەلى فارسى بە زەبرى چەک و سوپا و، نووسەرە نەتەوەپەرستەکانى فارس بەرێوە چوون.
گەلانى ئێران هەمیشە لە پەراوێزدا بوون!
ئێران لە سەردەمی مەحمەد رەزا پەهلەوی، کوڕی دامەزرێنەرى دەوڵەتى پەهلەوی، کۆمەڵێک ناکۆکی لە هەرێمە غەیرە فارسەکان بە خۆیەوە بینیوە و، دوو کۆماری جیاوازی بە خۆیەوە بینیوە. ئەو دوو کۆمارەش بریتی بوون لە ئازەربایجان و کوردستان، کە لە نەتەوەى غەیرە فارس پێکهاتبوون، و لەژێر سێبەرى ئەو گۆڕانکارییەش کۆمەڵێک ڕەوت و پارتى سیاسی دروستبوون، کە ئامانجیان رزگاری سیاسی و نەتەوەیی و کلتووریی بووە.
هەرچەندە ئەو جمووجۆڵانەش بە پاڵپشتى یەکێتى سۆڤییەتى جاران بوون، هەروەها رۆڵی سەرەکییان هەبووە لە پێشخستنى مافی نەتەوەیی و کلتووریی نەتەوەکانى ئێران، بەڵام دواى ساڵێک لە تەمەنى هەردوو حکومەتەکەی نێو ئێران، دوو هێزی سەربازی لە تارانەوە بەرەو ئازەبایجان و کوردستان بەڕێ کەوتن و بزووتنەوە نەتەوەییەکەى هەردوو کۆمارەکە ڕووخاند.
دواى ڕووخاندنى رژێمى شاه، ئومێدێک بەخشرایە کەمە نەتەوەیی و ئایینزاکان بەوەى لەژیر چەتری رژێمى نوێدا مافەکانى خۆیان بەدەست بهێنن، بەو ئومێدەوەش بەرەو دانووستاندن لەگەڵ تاران بەرێکەوتن.
ساڵى یەکەمى دەسەڵاتى خومەینى کرانەوەیەکى بەرچاوی بە خۆیەوە بینی و، گفتوگۆییە ناوخۆیی و لێژنەى نەتەوەییەکان دەستى پێ کرد، بەڵام هەڵوێستى سەرکردە نوێیەکانى تاران لە نێوان ڕەتکردنەوەو و بەڵێندان بۆ جێبەجێکردن لەداهاتوو جیاوازیی بەخۆیەوە دەبینى، بەڵام کاتێک کۆماری ئیسلامی چەنگی لە دەسەڵات گیربوو، دووبارە هاوشێوەى رژێمەکەى پێشوو دەستى بە سەرکووتکردن و پێشێڵکردنى مافى نەتەوەییەکانى کردەوە، بە تایبەت لە ناوچەکانى کوردستان.
لەگەڵ دەستپێکردنى جەنگى هەشت ساڵەى ئێران ـ عێراق، رژێمە نوێیەکەى تاران توانى سەرجەم ئەو بزووتنەوانەى دژى شاه لە جەنگدا بوون، لە گۆڕەپانى سیاسی دوور بخاتەوە، بەتایبەت هێزە چەپ و لیبراڵەکانى غەیرە فارس.
لە ڕۆژنامەى شەرقولئەوسەتى لەندەنییەوە
